Adam Mickiewicz (1798 – 1855) – poeta romantyczny, jeden z najwybitniejszych twórców literatury polskiej, wieszcz narodowy. Jego biografia jest przykładem losów pierwszego pokolenia Polaków „urodzonych w niewoli”, pokolenia romantycznych „zapaleńców”, które po wojnach napoleońskich podjęło trud tworzenia nowego sposobu myślenia o świecie, nowej kultury narodowej, a także nowych form walki o niepodległość.

Mickiewicz przyszedł na świat 24 grudnia 1798 r. w Zaosiu na dawnych ziemiach litewskich. Na chrzcie (12 II 1799) otrzymał imiona: Adam Bernard. Pochodził z rodziny drobnoszlacheckiej. Wychowywał się w pobliskim Nowogródku, gdzie jego ojciec, Mikołaj, zdeklasowany szlachcic herbu Poraj, pracował jako obrońca sądowy. Jego matką była Barbara z domu Majewska, córka ekonoma z Czombrowa.

W 1807 r. rozpoczął naukę w prowadzonej przez dominikanów powiatowej szkole w Nowogródku. Z tego okresu pochodzą pierwsze próby poetyckie.

16 maja 1812 r. umarł ojciec poety; jego śmierć spowodowała pogorszenie warunków materialnych rodziny.

Po ukończeniu miejscowej szkoły (1815 r.) młody Mickiewicz udał się na studia filologiczno-historyczne do Wilna. Utrzymywał się ze stypendium, które po ukończeniu studiów (1819 r.) musiał odpracować w szkole wskazanej przez władze uczelni. W czasie studiów wpływ na kształtowanie się jego osobowości, poziomu wiedzy i poetyckiego talentu wywarli zwłaszcza tacy profesorowie, jak filolog klasyczny Ernest Groddecki, historyk i teoretyk literatury Leon Borowski oraz historyk Joachim Lelewel.

W 1817 r. wspólnie z najbliższymi przyjaciółmi - Tomaszem Zanem, Janem Czeczotem, Józefem Jeżowskim, Onufrym Pietraszkiewiczem, Franciszkiem Malewskim - Mickiewicz założył tajne Towarzystwo Filomatów (Miłośników Nauki), a następnie Towarzystwo Filaretów (Miłośników Cnoty). Celem towarzystwa była praca samokształceniowa i naukowa (wspólne uczenie się, dyskutowanie, czytanie własnych utworów, tłumaczeń, recenzji, przygotowywanie referatów na aktualne, interesujące młodzież tematy), później też działalność wychowawcza i patriotyczna wśród młodzieży uniwersyteckiej. Udział w młodzieżowym „związku bratnim” stał się pierwszym dla Mickiewicza znaczącym doświadczeniem, ponieważ zdobywał umiejętność kierowania tajną organizacją, pisania dokumentów programowych oraz posługiwania się literaturą  i towarzyską zabawą w celach patriotyczno-wychowawczych. Literackim wyrazem tej atmosfery i doświadczeń stała się m. in. Pieśń filaretów (1820), a najogólniejszym programem ideowym Oda do młodości (1820).

Po ukończeniu studiów młody poeta został skierowany do pracy jako nauczyciel  w powiatowej szkole w Kownie (1819 – 1823 z przerwą 1821 - 1822). W tym czasie poznał w Tuhanowiczach Marylę Wereszczakównę, którą wkrótce poślubił hrabia Puttkamer. Nieszczęśliwa miłość do Puttkamerowej wywarła ogromny wpływ na jego twórczość i stała się tematem kilku utworów, np.: IV części Dziadów (1823 r.); wierszy: Do M^***, Do ^***, Na Alpach w Splűgen.  W 1822 r. w Wilnie ukazał się, dedykowany przyjaciołom, pierwszy tom Poezyj, zawierający Ballady i romanse oraz Wiersze różne. Nowatorstwo zbioru spowodowało, że rok 1822 został uznany za datę przełomu romantycznego w Polsce. W rok później Mickiewicz wydał drugi tom Poezyj, w jego skład weszły: Grażyna, II i IV część Dziadów.

W lipcu 1823 r. w Wilnie rozpoczęło się śledztwo w sprawie tajnych związków młodzieży na Litwie. Po wykryciu organizacji filomackich przez carskich urzędników dwudziestu młodzieńców zostało zesłanych w głąb Rosji, trzech uwięzionych, a czterech profesorów (w tym Lelewela) zwolniono z pracy na uczelni. Również 25-letni poeta został w nocy z 4 na 5 listopada 1823 r. aresztowany i uwięziony w zamienionym na więzienie klasztorze Bazylianów w Wilnie, gdzie przebywał przez pół roku. Do dziś zachowała się cela, w której siedział, nazywana celą Konrada. Po procesie skazano go jesienią 1824 r. wraz z kolegami na osiedlenie się w głębi Rosji.

Jesienią 1824 r. Mickiewicz opuścił Litwę, aby już nigdy do niej nie powrócić. Z Wilna wyjechał najpierw do Petersburga, a następnie do Odessy, skąd odbył w r. 1825 wycieczkę na Krym, podczas której miał okazję zetknąć się z kulturą orientalną i egzotycznym krajobrazem. Jej owocem były Sonety krymskie. Okres od grudnia 1825 r. do kwietnia 1828 r. Mickiewicz spędził w Moskwie, zatrudniony formalnie w kancelarii generała - gubernatora. W Moskwie i Petersburgu wszedł w środowisko elity intelektualnej i towarzyskiej. Zyskał sławę poety romantycznego, jego improwizacje wzbudzały w salonach powszechny zachwyt. Poznał poetów rosyjskich, m.in. Puszkina, zaprzyjaźnił się z niektórymi dekabrystami (K. Rylejew, A. Biestużew). Wiedzę, jaką zdobył na temat imperium rosyjskiego, despotyzmu carskiego, wykorzystał w późniejszej twórczości. W 1828 r. w Petersburgu opublikował Konrada Wallenroda. Ostatni rok pobytu w Rosji spędził w Petersburgu. Dzięki pomocy zaprzyjaźnionych Rosjan uzyskał paszport i w maju 1829 r., na angielskim parowcu płynącym do Hamburga, opuścił Rosję. Pięcioletni pobyt w Rosji odegrał ważną rolę w życiu Mickiewicza. W warunkach rosyjskich Mickiewicz dojrzał ideowo i ukształtował się jako romantyczny poeta narodowy. Przymusowe oddalenie od kraju oraz długie podróże pogłębiały w nim poczucie wyobcowania i samotniczej misji patriotycznej. Doświadczenia okresu rosyjskiego zaowocowały III częścią Dziadów  z nasyconym rosyjskimi realiami Ustępem i wierszem Do przyjaciół Moskali (1832).

W maju 1829 r. poecie udało się opuścić Rosję i rozpoczął prawie dwuletnią wędrówkę po Europie. Z Petersburga trasa prowadziła przez Hamburg, Berlin (tu słuchał wykładów Hegla), Drezno, Pragę (spotkanie z czeskim poetą Vaclavem Hanką), Karlove Vary (spotkanie z Antonim Odyńcem, towarzyszem dalszej podróży), Weimar (słynna wizyta u Goethego), Bonn (wizyta u Augusta W. Schlegla), Szwajcarię, przełęcz Splugen - do Wenecji, Florencji, Rzymu (miłość do hrabianki Ankwiczówny), Neapolu, na Sycylię, a stąd do Genewy (spotkanie z Zygmuntem Krasińskim, wycieczka w Alpy) i z powrotem do Rzymu, dokąd w grudniu 1830 r. dotarła wiadomość o wybuchu powstania listopadowego w Warszawie. Mickiewicz zdecydował  się powrócić do kraju. Z nie wyjaśnionych do chwili obecnej przyczyn dotarł (przez Paryż) do Wielkopolski dopiero w sierpniu 1831 r. Powstanie już dogorywało. Pozostał więc kilka miesięcy w wielkopolskich dworach ziemiańskich, napisał wiersze o tematyce powstańczej: Śmierć pułkownika (1832), Nocleg (1832) i Redutę Ordona, po czym w marcu 1832 r. przybył do Drezna, gdzie powstała III część Dziadów.

W lipcu 1832 r. Mickiewicz wyjechał do Paryża, w którym z niewielkimi przerwami spędził resztę życia. Początkowo włączył się w prace emigracji. Został członkiem Towarzystwa Literackiego, Towarzystwa Litwy i Ziem Ruskich, w 1833 r. był redaktorem  i głównym publicystą „Pielgrzyma Polskiego”. Swoje przemyślenia na temat misji Polski i zadań emigracji zawarł w Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego (1832). W początkach lipca 1833 r. wyjechał do Szwajcarii, by opiekować się chorym Garczyńskim. Po powrocie do Paryża ukończył ostanie wielkie dzieło - Pana Tadeusza (1834), poemat epicki, w którym udało mu się połączyć humor z liryzmem i dać tęskniącym emigrantom doskonałą artystycznie, baśniowo wyidealizowaną wizję nieosiągalnej ojczyzny.

Adam Mickiewicz w 1834 r. ożenił się z córką słynnej ówczesnej polskiej pianistki Marii Szymanowskiej - Celiną. W latach 1835 - 1850 urodziło mu się 6 dzieci: dwie córki Maria i Helena oraz czterech synów: Władysław, Józef, Aleksandr oraz Jan. Trudna sytuacja powiększającej się rodziny, choroby żony i brak stałych dochodów zmuszały poetę do podjęcia twórczości dramaturgicznej w języku francuskim (napisał Konfederatów barskich  i Jakuba Jasińskiego, 1836). Od listopada 1839 r. Mickiewicz wykładał literaturę łacińską  w Akademii w Lozannie, lecz jesienią 1840 r. przerwał działalność wykładową, by objąć katedrę literatury słowiańskiej w Collége de France. Wykłady paryskie cieszyły się żywym zainteresowaniem nie tylko emigracji polskiej. Wśród słuchaczy byli też m.in. Rosjanie, Włosi, Czesi, Francuzi (J. Michelet, E. Quinet, George Sand ). W Lozannie powstało jedno z ostatnich (prócz napisanych w 1834/35 Zdań i uwag) dzieł poety – refleksyjny cykl liryków, zwanych lozańskimi.

W lipcu 1841 r. Mickiewicz poznał Andrzeja Towiańskiego, który przybył do Paryża  z Litwy. Po rozmowie z nim uwierzył w jego posłannictwo i przyjął głoszone przezeń nauki, zapowiadające rychłą odnowę Europy, a przed emigrantami otwierające perspektywę powrotu do kraju. Niebawem stał się głównym ich głosicielem i przywódcą, założonego przez Towiańskiego, Koła Sprawy Bożej. Poglądy polityczne Mickiewicza, którym dał wyraz w swoich wykładach oraz propaganda towianizmu spowodowały, że w maju 1844 r. władze zawiesiły Mickiewicza w czynnościach profesora.

W czasie Wiosny Ludów (1848) Mickiewicz udał się do Rzymu, aby tu stworzyć własną formację wojskową (Legion Polski), która miała wziąć udział w europejskich walkach ludów przeciwko monarchiom i tym samym przyczynić się do odzyskania przez Polskę niepodległości. Dla Legionu napisał radykalny program, w którym ukazał wizję republikańsko-demokratycznej Polski (uwłaszczenie chłopów, równouprawnienie kobiet i Żydów) i nazwał go Składem zasad (1848). Nie uzyskawszy poparcia papieża ani bogatych i wpływowych emigracyjnych stronnictw politycznych, kilkunastoosobowy Legion pod wodzą poety przemaszerował manifestacyjnie z Rzymu do Mediolanu, gdzie został podporządkowany władzom Lombardii i przez rok walczył z Austriakami.
Poeta natomiast powrócił do Paryża, aby podjąć kolejną akcję polityczną. Wraz z grupą przedstawicieli różnych narodowości założył dziennik Tribune des Peuples (Trybuna Ludów) i był jego naczelnym redaktorem i publicystą. W ogłaszanych tu artykułach wykładał radykalno-rewolucyjny program społeczny i polityczny, budowany na fundamencie swoistego socjalizmu. Wkrótce pod naciskiem władz francuskich i ambasady rosyjskiej musiał jednak wycofać się z redakcji. Następnie został wzięty pod nadzór policji i ostatecznie zwolniony ze stanowiska profesora w College de France. Poecie obarczonemu gromadką dzieci i chorą żoną zaczęła zagrażać nędza. W roku 1852 udało mu się otrzymać stanowisko bibliotekarza i mieszkanie w paryskiej Bibliotece Arsenału.   

Swoje nadzieje polityczne na odzyskanie przez Polskę niepodległości Mickiewicz związał z osobą Napoleona III oraz rozpoczętą w 1854 r. wojną między Francją, Anglią i Rosją (tzw. wojna krymska). Po śmierci żony zostawił nieletnie dzieci w Paryżu i jesienią 1855 r. wyjechał do Konstantynopola (Istambułu), by swoim autorytetem wesprzeć akcję formowania oddziałów tzw. kozaków otomańskich, którzy mieli wziąć udział w walce  z Rosją. Monarchistyczne stronnictwo Czartoryskich (tzw. Hotel Lambert) usiłowało jednak podporządkować sobie powstające w Turcji polsko-kozackie oddziały. Zabiegom tym Mickiewicz zdecydowanie się sprzeciwiał. Rozgoryczony politycznymi tarciami, zmęczony psychicznie i fizycznie uległ niespodziewanie najprawdopodobniej atakowi cholery. Zmarł 26 listopada 1855 r. Jego śmierć wywołała ogromną konsternację i żałobę wśród Polaków oraz wszystkich narodów słowiańskich, dostrzegających w nim swego duchowego przywódcę. Przewiezione do Francji zwłoki poety pochowano na cmentarzu polskim w Montmorency.  W 1890 r. trumna Mickiewicza została przeniesiona do katedry na Wawelu.

Dzieło Adama Mickiewicza stało się trwałą częścią naszej świadomości narodowej. Jego utwory towarzyszą nam od dzieciństwa. Są nieustannie wznawiane i komentowane. Przełożono je niemalże na wszystkie języki świata. W Nowogródku, Wilnie, Paryżu, Istambule, Śmiełowie i Warszawie otwarto także muzea lub stałe ekspozycje poświęcone jego twórczości i postaci.